Die dag stemde de Eerste Kamer in met een uitbreiding van de anti-discriminatiegronden in artikel 1 van de Grondwet. Voortaan is ook discriminatie op grond van seksuele gerichtheid en handicap expliciet verboden.

Die dinsdag in januari laat in een notendop zien waarom onze Grondwet belangrijk is. Zij is relevant, omdat zij ons allemaal raakt. Bovendien is ze nooit af, maar beweegt voortdurend en voorzichtig mee met een veranderende samenleving. En deze beweging ten slotte is een opdracht aan ons allemaal.

Laat ik beginnen met het eerste: de relevantie van onze Grondwet. Dit jaar herdenken we de herziening van de Grondwet, 175 jaar geleden. De Grondwetswijziging van 1848 legde de basis voor ons parlementair-democratische bestel en de bestuurlijke indeling in drie lagen. Het fameuze 'Huis van Thorbecke'.

Ook zag een aantal nieuwe vrijheidsrechten het licht, zoals persvrijheid, vrijheid van vereniging en vergadering, het briefgeheim, onderwijsvrijheid en vrijheid van godsdienst. Allemaal zaken die onverminderd relevant zijn.

Onze Grondwet zelf stamt uit 1814 en is daarmee een van de oudste constituties ter wereld. Na de VS en vlak voor de Noren. Daar mogen we best trots op zijn.

In de praktijk valt het met die trots helaas tegen. Waar in de VS schoolkinderen trouw zweren aan de grondwet en tal van landen een nationale feestdag kennen om de vaststelling van de grondwet te vieren, zijn bij veel Nederlanders het belang en de inhoud van de Grondwet onbekend.

Maar dat maakt haar relevantie niet minder. We komen de Grondwet allemaal voortdurend tegen, ook als we dat niet beseffen. Soms heel concreet als we mogen stemmen, omdat de Grondwet garandeert dat iedereen bepaalde rechten heeft, zoals het kiesrecht. Of in allerlei opdrachten aan de overheid, zoals bevordering van de volksgezondheid of voldoende woongelegenheid.

En soms in grote, abstractere thema’s, zoals dat Nederland een democratie is, hoe ons parlementair stelsel werkt en dat iedereen – dus ook de overheid – gebonden is aan de wet.

Bij het maken van keuzes moet de overheid dus altijd stilstaan bij de wijze waarop die zich verhouden tot de Grondwet. Tegelijk kunnen mensen via het democratisch proces laten horen hoe zij denken over de Grondwet en de keuzes van de overheid. Hoe dit democratisch proces precies werkt, is weer geregeld in de Grondwet. En zo is de cirkel rond.

Maar de Grondwet, en dat is mijn tweede punt, is nooit af. Ook sinds die grote herziening van 1848 zijn er allerlei belangrijke wijzigingen doorgevoerd; de invoering van het algemeen kiesrecht om maar iets te noemen. De Grondwet is dus geen statisch document, maar leeft. En de wijzigingen door de tijd heen weerspiegelen de ontwikkelingen en nieuwe opvattingen in de samenleving.

Hoewel Johan Remkes ooit zei dat ‘de zwaartekracht veranderen makkelijker is dan de Grondwet wijzigen’ is er ook recent niet stilgezeten. Vorige zomer nog zijn er zes grondwetsherzieningen aangenomen, zoals het recht op een eerlijk proces en de invoering van een algemene bepaling. En uiteraard de wijziging van artikel 1 begin dit jaar, waarover ik net al sprak. Hiermee was er sprake van de grootste grondwetsherziening sinds 1983.

En er lopen nog meer initiatieven. Bijvoorbeeld voorstellen om een terugzendrecht voor de Eerste Kamer in te voeren en om de zittingsduur van de Eerste Kamerleden te wijzigen. Wezenlijke veranderingen die – als ze worden aangenomen – zorgen voor een nieuwe balans in het 175 jaar oude systeem.

Zo vormt de Grondwet het fundament van onze samenleving en de basis van onze democratische rechtsstaat. Maar geeft zij ook inzicht in wie we zijn en waar we voor staan. Kortom, zij normeert én reflecteert onze samenleving.

Vandaag sta ik hier als minister van BZK. Mijn ministerie heeft een bijzondere rol als het om de Grondwet gaat. Zij is, zoals dat zo mooi heet, de hoeder van de Grondwet. Dit betekent dat ik mij inzet op de volle breedte van de Grondwet. En dat bij mij de verantwoordelijkheid ligt om de rechten en plichten uit de Grondwet bij anderen onder de aandacht te brengen. Ook op momenten dat dit ingewikkeld is, en tot moeilijke belangenafwegingen leidt.

Daarnaast maakt BZK zich hard voor de democratische rechtsstaat. Wij mogen ons gelukkig prijzen dat wij leven in zo’n democratische rechtsstaat. Slechts 13 procent van de wereldbevolking leeft in een liberale democratie. 9 op de tien mensen leeft dus niet in een democratisch systeem waarin ze hun bestuur mogen kiezen én beschikken over individuele rechten.

Maar ook onze rechtsstaat is kwetsbaar en verdient het om beschermd te worden. Democratie is als zuurstof in de lucht. Het lijkt vanzelfsprekend, je staat er niet bij stil. Totdat het minder wordt, en je het ineens benauwd krijgt. Pas dan weet je wat je mist.  

Mijn opdracht is om de democratische rechtsstaat weerbaarder te maken. Door het stelsel te vernieuwen en te beschermen tegen dreigingen van binnenuit en buitenaf. Daarbij vormt de Grondwet het fundament. Door ons in te zetten voor de Grondwet versterken we dus de rechtsstaat. Die verantwoordelijkheid voelen we bij BZK heel sterk.

Maar die verantwoordelijkheid, en dat is mijn derde en laatste punt, ligt niet bij BZK alleen. Ook ligt zij niet alleen in Den Haag en bij de instituties. De Grondwet, en de democratie, zijn van ons allemaal. We moeten samen strijden voor de waarden uit onze Grondwet.

Want democratie is geen kijksport. Zij is niet alleen een staatsvorm, maar ook een manier van leven. Zij vraagt om democratisch ethos, om actief burgerschap. Om debat en discussie. Om inzet voor de samenleving. Om het trekken van een grens als mensen bedreigd worden die zich inzetten voor de publieke zaak.

Bij dat democratische ethos hoort ook kennis van de Grondwet, van haar achterliggende waarden en hun betekenis voor de maatschappij. Door samen over de Grondwet te spreken, door haar te koesteren en voorzichtig bij de tijd te brengen, gaan haar ideeën, beginselen, normen en waarden leven in de hoofden en harten. Niet alleen hier, maar ook buiten deze zaal. Zodat zij ook over 175 jaar nog het stevige fundament van onze rechtsstaat vormt. 

Dank u wel.