Wij brengen allemaal veel tijd door in zo’n huis. Of we dat nu voor de provincie doen, de gemeente, het waterschap of vlakbij, in de Tweede Kamer.

Daar wil ik het vandaag met u over hebben. Over het huis van de democratie en hoe we dat samen op orde houden. Net als dit verbouwde provinciehuis, waar de heer Smit met recht trots op is.

In deze feestelijke maand voor Rotterdam - ik zie collega De Jonge knikken - wil ik graag de stedenbouwkundige citeren die de stad in de jaren negentig opnieuw op de kaart zette. En dat is natuurlijk Riek Bakker. Haar inspirerende woorden komen uit een recent interview met de Volkskrant.

Ik citeer

‘Als je een project écht betekenis wilt geven, dan geef je het een langdurig leven, en dat doe je doordat mensen ervan gaan houden en ervoor zorgen. Het moet gewenst, gewild zijn door het publiek.’

Einde citaat

Haar uitspraak geldt in mijn ogen ook de democratische rechtsstaat. Om het huis van de democratie op orde te houden, moeten we het koesteren en ervoor zorgen. Hoe we dat kunnen doen, valt voor mij in drie delen uiteen.

Het moet allereerst samen. Samen als bestuurders en volksvertegenwoordigers. Maar ook, en dat is mijn tweede punt, met de rest van de samenleving. En, als laatste, door de waarde van de democratische rechtsstaat te laten zien.

Laat ik beginnen met u, de bestuurders en volksvertegenwoordigers. U hebt er, net als ik, voor gekozen om de publieke zaak te dienen. Zonder uw inzet, en die van talloze anderen, krijgen we de uitdagingen waar ons land voor staat niet voor elkaar. Zoals de energie- en de digitale transitie, de bouw van nieuwe woningen, de huisvesting van asielzoekers en de weerbaarheid van onze democratische rechtsstaat. 

Dat is hard werken, soms in combinatie met een baan buiten de politiek. Ik weet hoe vaak u een extra stap zet, ook als er geen applaus klinkt. Hoe uw inzet een wissel op uw privéleven kan trekken. En hoe u steeds vaker te maken krijgt met agressie, intimidatie of geweld. 

Maar zonder u kan de democratie niet functioneren. Elke dag opnieuw probeert u zaken die onverenigbaar lijken met elkaar te verbinden. Omdat u weet dat de democratie niet zonder tegenspraak kan, maar ook niet zonder compromissen. Omdat u weet dat ruziemaken en polariseren niets oplossen.

Hiermee kom ik bij de tweede voorwaarde om het huis van de democratie op orde te houden.

Wij zijn als bestuurders en volksvertegenwoordigers niet de enige bewoners van het huis van de democratie. Dit huis is van alle Nederlanders. Want de opgaven waar we voor staan, vragen om de inzet van iedereen. De inwoners van onze gemeenten en provincies, maar ook maatschappelijke organisaties, ondernemers en kennisinstellingen. Lokaal, regionaal én Europees.

Overal in Nederland zie ik deze kracht van de samenleving. Ruim één op de drie Nederlanders van vijftien jaar en ouder verricht [volgens het CBS] vrijwilligerswerk. Op de sportvereniging, op school of in het buurthuis. Als mantelzorger, pleegouder, of bij de brandweer.

Wat de Twenten ‘Naoberschap’ en de Friezen ‘mienskip’ noemen, is op vele plekken in Nederland nog altijd sterk aanwezig. Mensen voelen zich verbonden met hun dorp, buurt of straat en proberen er samen het beste van te maken.  

Vorige week zag ik in Noord-Limburg wat er op kan bloeien als vele partijen tegelijk de handen ineenslaan. In Noord-Limburg gebeurt dit, onder meer met gelden uit de Regio Deals, rond het thema gezondheid. Van gezonde voeding tot een gezonde leefomgeving; en van een gezond ondernemersklimaat tot gezonde gemeenten. Iedereen doet mee.

Kinderen krijgen kooklessen over gezonde voeding. Wetenschappers en ondernemers vernieuwen en verduurzamen de landbouw. En hogescholen bieden opleidingen die nauw aansluiten bij de economische kracht van de regio. Zo hopen zij dat jongeren na hun opleiding in de regio blijven.

Deze samenwerking houdt niet op bij de grens. Samen met de buren in Noordrijn Westfalen werkt Noord-Limburg aan ontwikkeling van de hele regio. Zij wonen, werken en leven niet in een uithoek van het land, maar in het hart van Europa.

Dit brengt mij bij de derde, en laatste, voorwaarde om het huis van de democratie ‘gewenst en gewild’ te houden, om de woorden van Riek Bakker te gebruiken. Dat is laten zien hoe waardevol de democratische rechtsstaat is. Door te tonen wat hij ons allemaal oplevert.

Want het is niet altijd gezellig in het huis van de democratie. Soms klinkt er gemopper uit de keuken, geruzie uit de woonkamer of geschreeuw in de tuin. Sommige mensen roepen zelfs dat het huis zijn beste tijd heeft gehad en moet worden afgebroken.  

Het huis van de democratie kan wel tegen een stootje. Tegenspraak, debat en protest horen er bij. Onze democratie kan zelfs niet zonder. Het is de enige manier om samen op zoek te gaan naar wat ons bindt en vooruit brengt. Maar het is ook belangrijk dat we elkaar daarbij blijven vinden.

Tegelijk moeten we grenzen trekken om de democratische rechtsstaat te beschermen. We moeten waakzaam zijn als extremisten de neutraliteit van onze instituties in twijfel trekken en onze rechtsorde afwijzen.

De grenzen worden overschreden bij agressie, intimidatie of geweld. Wanneer mensen opzettelijk desinformatie verspreiden. Of als de integriteit van het openbaar bestuur in het geding is.  

De meeste Nederlanders overschrijden die grenzen niet. Zij waarderen het leven in een democratie en geven het gemiddeld een 8,9. Dat is een prachtig cijfer.

Tegelijk zetten sommige mensen vraagtekens bij het vermogen van de overheid om problemen op te lossen. Zij voelen zich dikwijls niet gehoord en hebben het gevoel er alleen voor te staan. Ook komt uit talloze onderzoeken naar voren dat Nederlanders van de overheid vooral verwachten dat zij rechtvaardig handelt.

Het zijn geluiden die we serieus moeten nemen en waar we naar moeten handelen. Mensen willen een overheid die zich in hen verplaatst, die naar hen luistert en haar beloften waarmaakt. Een overheid die dicht bij hen staat en hen beschermt tegen willekeur.

Zie hier de opdracht voor ons allemaal. Die is niet makkelijk en vraagt veel van ons. Die gaat verder dan het maken van wetten of het ontwikkelen en uitvoeren van beleid. Zij vormt een aansporing om het goede te doen en te handelen naar onze diepst gevoelde waarden. Elke dag weer.

Niemand van ons kan dit alleen. Als we het samen doen, zijn we zoveel sterker. Samen als bestuurders en volksvertegenwoordigers, en samen met de inwoners van ons land. Want alleen samen geven we de democratische rechtsstaat vorm. Alleen samen zorgen we voor het huis van onze democratie.

Daar bent u allemaal hard bij nodig!   

Dank u wel.